«Οι ανθρώπινες ιστορίες αφορούν πάντα ένα πράγμα – τον θάνατο» είχε πει σε ντοκιμαντέρ του BBC το 1968, ο συγγραφέας των βιβλίων του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν.
Σε αυτή τη συνέντευξη το βρετανικό μέσο μίλησε με δημιουργό Άγγλο συγγραφέα και μελετητή του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, για τις εμπειρίες του κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για το πώς αυτές επηρέασαν το επικό μυθιστόρημα φαντασίας του.
Η πρωτότυπη επική τριλογία αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα της φανταστικής λογοτεχνίας, που είχε μεγάλη απήχηση τόσο στο νεανικό αναγνωστικό κοινό όσο και σε όσους την προσέγγισαν μέσω της μεταφοράς της στον κινηματογράφο από τον νεοζηλανδό σκηνοθέτη Πίτερ Τζάκσον.
Το μυθιστόρημα, ο πρώτος τόμος του οποίου εκδόθηκε 70 χρόνια πριν, έχει συναρπάσει τους αναγνώστες από τότε που βρήκε τη θέση του στα ράφια το 1954.
Η περίπλοκη οικοδόμηση του κόσμου μαζί με τις λεπτομερείς ιστορίες των χωρών που κατοικούνται από ξωτικά, χόμπιτ και μάγους και απειλούνται από τον κακόβουλο Σάουρον, είχαν κάνει τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών μπεστ σέλερ.
Για να εξηγήσει καλύτερα ο διάσημος συγγραφέας τι εννοούσε όταν είπε ότι «η ιστορία αφορούσε τον θάνατο», ο Τόλκιν έβαλε το χέρι του στην τσέπη του σακακιού του και έβγαλε το πορτοφόλι του, το οποίο περιείχε ένα απόκομμα εφημερίδας.
Στη συνέχεια διάβασε φωναχτά από το άρθρο αυτό, το οποίο παρέθετε αποσπάσματα από το βιβλίο της Σιμόν ντε Μποβουάρ «Ένας πολύ γλυκός θάνατος», την εξιστόρηση του θανάτου της μητέρας της, μία συγκινητική αφήγηση του 1964 για την επιθυμία της μητέρας της να ζήσει όσο περισσότερο μπορεί τις τελευταίες μέρες της ζωής της.
«Δεν υπάρχει φυσικός θάνατος», διάβασε. «Τίποτα από όσα συμβαίνουν σε έναν άνθρωπο δεν είναι ποτέ φυσικό, αφού η παρουσία του θέτει τον κόσμο υπό αμφισβήτηση. Όλοι οι άνθρωποι πρέπει να πεθάνουν: αλλά για κάθε άνθρωπο ο θάνατός του είναι ένα ατύχημα και, ακόμη κι αν το γνωρίζει και συναινεί σ’ αυτό, μια αδικαιολόγητη παραβίαση».
«Λοιπόν, μπορεί να συμφωνείτε με αυτά που λέω ή και όχι», είπε. «Όμως αυτό είναι το κλειδί-πηγή του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».
Το φάντασμα του θανάτου είχε ξεπροβάλει έντονα στην πρώιμη ζωή του Τόλκιν και οι εμπειρίες αυτές είχαν διαμορφώσει βαθιά τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε τον κόσμο, επηρεάζοντας τα θέματα που επανειλημμένα θα επανέρχονταν όταν έγραφε τις ιστορίες του για τη Μέση Γη.
Ο John Ronald Reuel Tolkien γεννήθηκε το 1892 από Άγγλους γονείς στη Νότια Αφρική όπου είχαν μετακομίσει, ενώ ο πατέρας του ακολουθούσε καριέρα τραπεζικού.
Όταν ήταν τριών ετών, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην πατρίδα του για να δει την αγγλική οικογένειά του μαζί με τη μητέρα του και τον μικρότερο αδελφό του Hilary, ο πατέρας του – που είχε προγραμματίσει να τους ακολουθήσει – πέθανε απροσδόκητα από ρευματικό πυρετό.
Η μητέρα του, Mabel, αποφάσισε να παραμείνει στο Ηνωμένο Βασίλειο, κι έμεναν σε ένα φτηνό εξοχικό σπίτι στο χωριό Sarehole, κοντά στο Μπέρμιγχαμ.
Η μίξη της υπαίθρου της γύρω περιοχής και του βιομηχανοποιημένου κοντινού Μπέρμιγχαμ επηρέασε έντονα τα τοπία που δημιούργησε αργότερα στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.
Ο Τόλκιν ήταν εξαιρετικά δεμένος με τη μητέρα του, η οποία έκανε μαθήματα στους γιους της στο σπίτι και του ξύπνησε την αγάπη για τις ιστορίες, τους μύθους και τη βοτανολογία.
Καλλιέργησε το ιδιαίτερο ταλέντο του για τις γλώσσες, εκπαιδεύοντάς τον στα λατινικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά σε νεαρή ηλικία και εμπνέοντάς τον να εφεύρει αργότερα τις δικές του γλώσσες καθαρά για ευχαρίστηση.
Όταν ήταν 12 ετών, η μητέρα του διαγνώστηκε με διαβήτη τύπου 1 και πέθανε. Η μητέρα του Τόλκιν είχε ασπαστεί τον καθολικισμό στις αρχές του αιώνα και όταν πέθανε στις 14 Νοεμβρίου 1904, τα δύο ορφανά αγόρια έμειναν υπό την επιμέλεια ενός ιερέα και στη συνέχεια με μια θεία.
Η ακαδημαϊκή επιδεξιότητα του Τόλκιν του εξασφάλισε μια θέση στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου σπούδασε κλασική φιλολογία προτού στραφεί στη φιλολογία λόγω του ταλέντου του στις γλώσσες.
Όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, κατάφερε να πάρει αναβολή από τον στρατό λόγω των σπουδών του.
Αλλά με την αποφοίτησή του τον επόμενο χρόνο και αντιμέτωπος με την αυξανόμενη κοινωνική πίεση από τους συγγενείς του, κατατάχθηκε ως ανθυπολοχαγός στους Lancashire Fusiliers και πήγε στο Δυτικό Μέτωπο.
«Λάσπη, χάος και θάνατος»
Το τάγμα του Τόλκιν έφτασε στο Σομ στις αρχές Ιουλίου 1916. Η μάχη θα αποδεικνυόταν μια από τις πιο αιματηρές συγκρούσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Η κτηνώδης φρίκη του πολέμου χαρακωμάτων που υπέστη εκεί, με τη λάσπη, το χάος και τον θάνατο, τον σημάδεψε ανεξίτηλα και διείσδυσε στο μετέπειτα συγγραφικό του έργο.
Τα ρημαγμένα από τον πόλεμο πεδία των μαχών της Γαλλίας και του Βελγίου μπορούν να γίνουν αντιληπτά στις περιγραφές του για το κολασμένο, έρημο τοπίο της Μόρντορ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.
Αντίλαλοι της απέραντης δυστυχίας και της σφαγής που έζησε μπορούν να βρεθούν στην απεικόνιση των τρομακτικών πολεμικών μηχανών των Ορκ και της αποψίλωσης της Μέσης Γης από τον διεφθαρμένο μάγο Σάρουμαν.
Ο συγγραφέας του βιβλίου «Tolkien and the Great War», John Garth, δήλωσε στο BBC το 2017 ότι πίστευε πως ο συγγραφέας χρησιμοποιούσε τη γραφή του σαν «εξορκισμό» της φρίκης που είδε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο φρικτός πόλεμος των χαρακωμάτων δεν ήταν ο μόνος τρόπος με τον οποίο ο πόλεμος επηρέασε τον μυθιστοριογράφο, υποστηρίζει.
«Είχε χάσει δύο από τους πιο αγαπημένους του φίλους στο Σομ και, μπορείτε να φανταστείτε, ότι πρέπει να ήταν ένα ράκος τόσο ψυχολογικά όσο και σωματικά», είπε.
Την πεποίθηση αυτή συμμερίζεται και ο Dr Malcolm Guite, ποιητής και θεολόγος.
Είπε στο podcast Great Lives του BBC το 2021 ότι «υπάρχουν λεπτομέρειες που νομίζω ότι προέρχονται κατευθείαν από την πολεμική του εμπειρία και τις οποίες πιθανώς δεν θα μπορούσε να είχε γράψει άμεσα. Ήταν τραυματισμένος.
Έτσι, τα νεκρά σώματα στις λίμνες, στους βάλτους που κοιτάζουν προς τα πάνω. Τα τρομερά απόβλητα μπροστά από τη Μόρντορ με τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις που βγαίνουν από τη γη. Όλα αυτά είναι από το Δυτικό Μέτωπο».
Παρομοίως, η εμπειρία του Τόλκιν από τη βαθιά συντροφικότητα που δημιουργείται μεταξύ των στρατιωτών που υπομένουν τέτοιες φρικαλεότητες προσθέτει λεπτό, ουσιαστικό ρεαλισμό στον ακλόνητο δεσμό μεταξύ των δύο πρωταγωνιστών των χόμπιτ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, του Σαμ και του Φρόντο.
Τον Νοέμβριο του 1916, μετά από μήνες μάχης, ο Τόλκιν προσβλήθηκε από τον πυρετό των χαρακωμάτων και επέστρεψε στην Αγγλία. Μέχρι το τέλος του πολέμου, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους είχε υπηρετήσει στο τάγμα του είχαν σκοτωθεί.
Παρόλο που οι πολεμικές εμπειρίες του Τόλκιν μπορεί να προσέδωσαν βάθος και αυθεντικότητα στον μυθολογικό κόσμο που δημιούργησε ο ίδιος ο συγγραφέας, παρά τα τραύματα και τις εμπειρίες του από τον πόλεμο, ποτέ δεν παραδέχθηκε ευθέως τη σύνδεση μεταξύ του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
«Οι άνθρωποι δεν κατανοούν πλήρως τη διαφορά μεταξύ μιας αλληγορίας και μιας πραγματικότητας», δήλωσε στο BBC το 1968.
«Μπορείτε να δείτε σε ένα έργο του Σαίξπηρ και να το συνδυάσετε με πράγματα που έχετε στο μυαλό σας, αν θέλετε, αλλά δεν είναι αλληγορίες… Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».
Αλλά μέρος της διαρκούς γοητείας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών είναι και κάτι περισσότερο από μια απλή άμεση αλληγορία.
Τα θέματα που διερευνά – ο πόλεμος και το τραύμα, η εκβιομηχάνιση και η λεηλασία του φυσικού κόσμου, η διεφθαρμένη επιρροή της εξουσίας και το πώς ο δεσμός της φιλίας μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντέξουν τις αντιξοότητες και τις απώλειες – αντηχούν πολύ πέρα από ένα μεμονωμένο γεγονός ή χρόνο…
Πληροφορίες από BBC
