Εκεί όπου η οργανωμένη θρησκεία υψώνει (συχνά) διαχωριστικές γραμμές, η πνευματικότητα (spiritualism) φαίνεται να αποτελεί κοινό παρονομαστή της ανθρώπινης εμπειρίας. Η πρόσφατη έρευνα του Pew Research Center επιβεβαιώνει ότι η πίστη σε ενέργειες και σε πνεύματα που κρύβονται σε κρυστάλλους, δέντρα, λίμνες και ζώα, στη μετενσάρκωση ή στη ζωή μετά τον θάνατο, συνδέει ανθρώπους από όλα τα θρησκευτικά δόγματα, καθώς και το spiritual κίνημα της Νέας Εποχής (New Age).
Μάλιστα, οι νέοι ενήλικες είναι εξίσου -αν όχι περισσότερο- πιθανό να ασπάζονται τέτοιες ιδέες σε σύγκριση με τους μεγαλύτερους, σε αντίθεση με την παραδοσιακή πίστη στον Θεό, που παραμένει ισχυρή στις πιο μεγάλες ηλικίες.
Παρόμοια τάση είχε αναδείξει και προηγούμενη έρευνα γνώμης της Pew Research, σύμφωνα με την οποία οι «μεταφυσικές ανησυχίες» της Gen Ζ (13-28 ετών σήμερα) την απομακρύνουν από την οργανωμένη θρησκεία και την ωθούν στην αναζήτηση μιας νέας πνευματικότητας στον αποκρυφισμό, τα άστρα και τα ταρώ.
Πιο πρόσφατα, μελέτη με επικεφαλής ομάδα από το Πανεπιστήμιο Cornell κατέληξε ότι οι νέοι Αμερικανοί εγκαταλείπουν τους παραδοσιακούς θρησκευτικούς θεσμούς, όχι υπέρ του ορθολογισμού και της κοσμικότητας, αλλά για να ακολουθήσουν την πνευματικότητα μέσα από μονοπάτια που ευθυγραμμίζονται καλύτερα με τις ατομικές τους αξίες.
Αυτός ο επαναπροσδιορισμός της θρησκείας, σημειώνουν οι ερευνητές, εντάσσεται στην ευρύτερη κοινωνική αλλαγή που προκρίνει την ατομική ολοκλήρωση και την «ανακάλυψη» του εαυτού. Αντανακλά μια εξέγερση κατά του παλαιού κόσμου και των θρησκευτικών οργανώσεων, που γίνονται συν τω χρόνω όλο και πιο γραφειοκρατικές, άκαμπτες και πολιτικές -εξελίσσονται στα «σιδερένια κλουβιά» που προέβλεψε ο κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ- και συγκρούονται όλο και περισσότερο με την ανάγκη των ανθρώπων να βρουν νόημα.
Η Ελλάδα στον χάρτη της νέας θρησκευτικότητας
Τα τελευταία 20 χρόνια, ερευνητές της Pew Research μελετούν τη θρησκεία και την πνευματικότητα σε περισσότερες από 100 χώρες και περιοχές. Η πρωτοπορία με την τελευταία μελέτη, που κάλυψε μεγάλες θρησκείες, όπως ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός, ο μουσουλμανισμός, ο ινδουισμός και ο βουδισμός, όσο και ιδέες που σχετίζονται με ανεπίσημες ή εναλλακτικές πνευματικές πεποιθήσεις -τις λεγόμενες «New Age»-, ήταν πως, για πρώτη φορά ερωτήματα όπως «υπάρχουν πνεύματα στη φύση;», «έχουν τα ζώα ψυχή;», «υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο;», που συνήθως περιλαμβάνονταν μόνο σε μελέτες των ΗΠΑ ή της Ασίας, τέθηκαν σε περισσότερους από 50.000 συμμετέχοντες από όλο τον κόσμο (35 χώρες από τις έξι ηπείρους).
Μεταξύ των ευρημάτων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάσουν εκείνα για την Ελλάδα, σε σχέση κυρίως με τη βαθιά χριστιανική της παράδοση. Η έρευνα δείχνει ότι 8 στους 10 ενήλικες (82%) -όπως και σε Ινδία (83%) και Τουρκία (81%)- πιστεύουν ότι τα ζώα φέρουν πνευματική υπόσταση ή ενσωματώνουν ενέργειες. Παράλληλα, ένα 48% θεωρεί ότι και τα ποτάμια, βουνά, δέντρα και άλλα στοιχεία της φύσης εμπεριέχουν κάποιο είδος πνευματικής υπόστασης, ενώ έξι στους δέκα (56%) πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή.
Σε ό,τι αφορά την οργανωμένη θρησκεία, το 32% δηλώνει πως η πίστη είναι πολύ σημαντική στη ζωή του. Περαιτέρω ανάλυση έδειξε ότι το 20% των Ελλήνων με σπουδές πέρα από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δηλώνει ότι η θρησκεία παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή τους, με το ποσοστό να αυξάνεται στο 36% στις ομάδες χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου.
Η Ελλάδα στον χάρτη της νέας πνευματικότητας
Το 27% των Ελλήνων συμμετεχόντων δήλωσε ότι πιστεύει σε ξόρκια, κατάρες ή άλλες μορφές μαγείας, σε ευθυγράμμιση με τα ποσοστά στην υπόλοιπη Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Ανατολική Ασία και την Αυστραλία, αρκετά χαμηλότερα από το 50%. Στον αντίποδα, σε μέρη όπως η υποσαχάρια Αφρική και η Κολομβία, πάνω από επτά στους δέκα ενήλικες υποστηρίζουν ότι υπάρχουν υπερφυσικές δυνάμεις ικανές να επηρεάσουν τη ζωή των ανθρώπων.
Σε θρησκευτικό επίπεδο, οι χριστιανοί και όσοι προσεύχονται τακτικά εμφανίζονται πιο δεκτικοί στην ιδέα ότι τα ξόρκια και οι κατάρες έχουν δύναμη, σε σχέση με όσους δεν δηλώνουν πίστη σε συγκεκριμένη θρησκεία (π.χ. άθεοι, αγνωστικιστές).
Χαρτομαντεία, αστρολογία, μέντιουμ και άλλες πρακτικές πρόβλεψης του μέλλοντος δεν φαίνονται ιδιαιτέρως δημοφιλείς, με
λιγότερο από το ένα τέταρτο των ενηλίκων να τις επιλέγει για να μάθει τι του επιφυλάσσει η μοίρα. Στην Ευρώπη, τα ποσοστά κυμαίνονται από 17% στην Ουγγαρία έως μόλις 4% στην Ελλάδα, στην Αμερική από 16% στο Περού έως 9% στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αντιθέτως, τα μεγαλύτερα ποσοστά παρατηρούνται σε Νότια Αφρική (47%) και Ινδία (45%).
Ξόρκια, ζώδια και manifest
Εδώ και τουλάχιστον τρεις δεκαετίες, η αστρολογία είναι πλήρως απενοχοποιημένη και διδάσκεται ακόμα και σε σχολές διεθνώς. Ειδικά για τους νέους, όπως οι μικρότεροι Μillennials και η GenZ, αποτελεί συχνά μέσο απομάκρυνσης από την καθεστηκυία τάξη, ένα σύστημα που εκφράζει «τον σκεπτικισμό απέναντι στην επιστήμη», όπως εξήγησε στην Washington Post η καθηγήτρια Ιστορίας της Επιστήμης και της Ιατρικής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο και στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Lauren Kassell, αλλά και εργαλείο για την κατασκευή μιας νέας ταυτότητας. Όπως είπε η 29χρονη τραγουδίστρια Dua Lipa, σε συζήτησή της με τη νομπελίστρια συγγραφέα Olga Tocarczuk (Όλγκα Τοκάρτσουκ), «δεν έχω ψυχολόγο, έχω αστρολόγο».
Μοιάζει με αυτό που περιέγραφε το 1971 στον πρόλογό του το «Magia Pratica», ένας cult οδηγός μαγείας που κυκλοφόρησε στη χώρα μας ως «Πρακτική Μαγεία» το 1977, σε μετάφραση Ν. Σημηριώτη: «Ζούμε, όπως από καιρό είχαν προβλέψει οι παραδοσιακές διδασκαλίες, σε μια εποχή “νέας θρησκευτικότητας”».
Ύστερα από αιώνες υλιστικού ρασιοναλισμού, ο άνθρωπος ξαναρχίζει να νιώθει «ένα μαύρο φτεροκόπημα, ένα ποδοβολητό από μορφές και οντότητες εξώτερες, στην εσχατιά του γνωστού μας σύμπαντος» (Χ. Π. Λάβκραφτ).
«Ο κόσμος έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια»
Αυτό που ενίοτε θεωρείται περιθωριακό, πολλοί νέοι το αγκαλιάζουν απροκάλυπτα. «Ο κόσμος έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια. Πλέον, έρχονται πολλοί νέοι άνθρωποι – και έρχονται με επίγνωση» λέει η κ. Ζ, που διατηρεί κατάστημα με αποκρυφιστικά και άλλα είδη και μαζί την ανωνυμία της, φοβούμενη μην κατηγορηθεί ξανά για «μάγισσα» – πιθανώς από άτομα που πιστεύουν σε
μάτια, φυλαχτά και γούρια.
«Έρωτας και χρήμα, αυτά κυρίως αναζητούν. Αλλά δεν σταματούν εκεί. Δεν έρχονται πια τόσο για τα ζώδια, η αστρολογία έχει υποχωρήσει κάπως. Τώρα ψάχνουν κάτι βαθύτερο… πιο ενεργειακό. Μιλάνε για ανώτερες δυνάμεις, για μαγικές ενέργειες, φίλτρα, ξόρκια. Ζητούν κρυστάλλους, λίθους, ατσάλι, υλικά που “κρατάνε” κάτι παραπάνω» προσθέτει.
Η κ. Ζ. περιγράφει μια νέα εποχή απελευθέρωσης: «Αρκετοί από αυτούς δεν ντρέπονται καθόλου. Έρχονται χωρίς περιστροφές, από όλες τις κοινωνικές τάξεις – ακόμα και άνθρωποι με πανεπιστημιακή μόρφωση. Κάποτε αυτά τα πράγματα τα έκρυβαν. Τώρα τα δηλώνουν ανοιχτά. Και δεν είναι μόνο οι πελάτες. Πολλοί ασχολούνται επαγγελματικά. Άνθρωποι που ανοίγουν κάρτες, δίνουν συμβουλές, κάνουν ενεργειακές θεραπείες. Έχει αυξηθεί πάρα πολύ αυτό το “ρεύμα”».
Σε έναν κόσμο που απομακρύνεται από το δόγμα και στρέφεται στο βίωμα, η πνευματικότητα των νέων μοιάζει περισσότερο με ευρύτερη μεταστροφή και όχι παροδικό φαινόμενο. Δεν αναζητούν απαντήσεις σε ιερά κείμενα αλλά σε σύμβολα, αντικείμενα, τελετές και προσωπικά νοήματα. Ίσως τελικά η νέα θρησκευτικότητα να μην είναι τόσο μια απόρριψη της πίστης, όσο μια ανακατασκευή της: πιο άμεση, βιωματική και προσωπική.
